Co średniowieczni rolnicy mogą nam powiedzieć o naszym mózgu?

No cóż, przerwa od pisania o swoich badaniach trochę trwała ale najważniejsze że chęć do publikowania powróciła. Jako pierwszą chciałabym przybliżyć pracę, która ukazała się już jakiś czas temu w czasopiśmie Symmetry (pl. Symetria). Jak sama nazwa wskazuje, publikowane są tam prace analizujące zjawisko symetrii wśród zwierząt i roślin. Dlatego nie powinien dziwić fakt, że badania na temat związku budowy półkul mózgowych z lewo lub praworęcznością zostały opublikowane właśnie tam. 

Rekonstrukcje trójwymiarowe czaszki oraz puszki mózgowej średniowiecznego rolnika z Ostrowa Lednickiego

Powszechnie uważa się, że funkcjonalność ręki, a dokładnie to która z nich jest dominująca, ma swoje przełożenie na pracę mózgu. I tak, osoby leworęczne to te, które teoretycznie wykazują się większą kreatywnością, a praworęczne mają lepsze umiejętności lingwistyczne. O ile ta kwestia jest dość dyskusyjna i póki co nie znalazła potwierdzenia w badaniach naukowych, to nie ulega wątpliwości, że lateralizacja naszego mózgu jest czymś bardzo wyjątkowym. A to dlatego, że człowiek charakteryzuje się największym stopniem asymetrii mózgu spośród wszystkich gatunków świata zwierząt.

Naukowcy uważają, że właśnie ta cecha dała nam przewagę nad innymi i pozwoliła na rozwinięcie się zaawansowanych procesów poznawczych takich jak: odbieranie i przetwarzanie informacji, podejmowania decyzji, uczenie się czy władanie językiem. Same przyczyny tej nadmiernej asymetrii mózgu nadal są nieznane. Wiadomo jednak, że uwidacznianie się różnic pomiędzy półkulami rozpoczęło się już u gatunku Homo heidelbergensis, czyli około 600 tysięcy lat temu. A wiemy to stąd, że mimo iż, mózg jako tkanka miękka nie zachowuje się pośmiertnie, to jego kształt dość dobrze odzwierciedla puszka mózgowa czaszki.  

No dobrze, powróćmy jednak do najważniejszego pytania: czy wybór dominującej ręki przekłada się na różnice w anatomii pomiędzy półkulami mózgowymi? Żeby odpowiedzieć na to pytanie, wraz z francuskimi paleoantropologami (Antoine Balzeau i Lou Ball-Albessard) zeskanowałam tomografem komputerowym czaszki i kości ramienne średniowiecznych rolników. Materiał ten pochodzi z Ostrowa Lednickiego i bardzo dobrze nadaje się do tego typu analiz z dwóch powodów. Po pierwsze, populacja ta jest obiektem wielu badań, stąd wiemy o niej całkiem sporo. Ponadto, rolnictwo jest typem gospodarki, które w zróżnicowany sposób angażuje kończyny górne (zwłaszcza u kobiet). Oznacza to, że różnice pomiędzy dominującą i niedominującą stroną ciała zaznaczają się wyraźnie na szkielecie dzięki czemu z dość dużą precyzją można ocenić czy dana osoba była lewo- czy praworęczna.

Rekonstrukcje kości ramiennych, które służą do oceny dominującej strony ciała

Wspomniane już tomografie komputerowe posłużyły mi do wykonania rekonstrukcji trójwymiarowych puszki mózgowej (tj. endokastu) a te z kolei do oceny dominującej półkuli mózgowej. Z kolei, za pomocą kości ramiennych oceniłam już wspomnianą lewo/praworęczność. Analizy statystyczne jasno pokazały, że to która z półkul była lepiej wykształcona nie miało przełożenia na to, czy dana osoba była lewo lub praworęczna. W tym momencie warto podkreślić, że na tym etapie nie można jednoznacznie stwierdzić, że manualność i lateralizacja mózgu są niezależne od siebie. Wynika to z faktu, że badania przeprowadzono wyłącznie na materiale osteologicznym, który dostarcza ograniczone informacje o osobach. Otrzymane wyniki nie są jednak bez znaczenia. Badania te są teraz powtarzane, ale tym razem z wykorzystaniem rezonansów magnetycznych mózgów żywych pacjentów. Analiza ludzi współczesnych pozwala ocenić także ich zręczność manualną, czyli zbadać dokładniej powiązania między lateralizacją mózgu a dominującą stroną ciała. Projekt ten nadal trwa dlatego jeszcze nie wiadomo czy badania na żywych pacjentach potwierdzą wcześniejsze wyniki na populacji średniowiecznej. Gdyby jednak tak się stało, można by np. sprawdzić jak taka zależność wygląda u innych gatunków zwierząt właśnie w oparciu o kolekcje osteologiczne.  

Wpis powstał w oparciu o pracę naukową: Balzeau, Antoine, Lou Ball-Albessard, and Anna Maria Kubicka. "Variation and correlations in departures from symmetry of brain torque, humeral morphology and handedness in an archaeological sample of Homo sapiens." Symmetry 12.3 (2020): 432.